Γιώργος Χουλιάρας: συνέντευξη στη Ράνια Μπουμπουρή

Τετάρτη 18 Ιουνίου 2014

Γιώργος Χουλιάρας: συνέντευξη στη Ράνια Μπουμπουρή

ΓΙΩΡΓΟΣ ΧΟΥΛΙΑΡΑΣ συνέντευξη στη Ράνια Μπουμπουρή

Δημοσιεύτηκε στο www.diastixo.gr στις 17-06-2014:

«Μόνο από σύμπτωση θα έρθει το τέλος στη γενέθλια πόλη» αρχίζει το βιογραφικό σημείωμα στο αυτί του βιβλίου Λεξικό αναμνήσεων του Γιώργου Χουλιάρα, σημείωμα το οποίο τιτλοφορείται «Υπόδειγμα (βιογραφικού)». Και συνεχίζει: «Ταξίδεψε, δούλεψε, αγάπησε αλλού. Όπου βρίσκεται, απλώνει γύρω τη χώρα του και εκεί θα πεθάνει». Ένα συνηθισμένο βιογραφικό σημείωμα, βέβαια, θα ήταν κάπως έτσι: Ο Γιώργος Χουλιάρας γεννήθηκε το 1951 στη Θεσσαλονίκη. Στη διάρκεια της δικτατορίας έφυγε για σπουδές στην Αμερική, όπου και έζησε περισσότερα από είκοσι χρόνια. Εργάστηκε ως πανεπιστημιακός, σύμβουλος πολιτιστικών φορέων και ακόλουθος Τύπου. Επέστρεψε στην Ελλάδα το 2010. Έχει εκδώσει έξι βιβλία ποίησης και έχει δημοσιεύσει πολυάριθμα άρθρα, στα ελληνικά και στα αγγλικά, για θέματα λογοτεχνίας, ιστορίας του πολιτισμού και διεθνών σχέσεων, ενώ πολλά ποιήματά του –μεταφρασμένα στα αγγλικά και σε άλλες γλώσσες– έχουν δημοσιευτεί σε κορυφαία περιοδικά και διεθνείς ανθολογίες.

Θα ήθελα ν' αρχίσουμε από το τέλος του βιογραφικού σας σημειώματος, όπως το διαβάζουμε στο Λεξικό αναμνήσεων: «Αν περισσεύουν περιουσιακά στοιχεία, μια επιτροπή μπορεί να μοιράζει μικρά ποσά σε άτομα που θέλουν να ξεχάσουν όσα γνωρίζουν για να μάθουν κάτι καινούργιο». Γιατί σας απασχολεί τόσο πολύ το θέμα της μνήμης; Είναι κάτι που συμβαίνει τα τελευταία χρόνια ή από παλιά;

Επιτρέψτε μου να θυμίσω ένα τρίστιχο από τη σειρά ποιημάτων «Μυστικά του επαγγέλματος», τώρα και στον τόμο Δρόμοι της μελάνης (Νεφέλη, 2005):

ΟΤΑΝ ΜΙΛΑ Η ΠΕΙΡΑ
Χρόνια κάνω αυτή τη δουλειά
και έμαθα πολλά.
Τα περισσότερα δεν ισχύουν πια.

Η πείρα είναι όπως η Ιστορία, που διδάσκει ότι κανείς δεν διδάσκεται από την Ιστορία. Αντίδραση ίσως στη διαπίστωση αυτή αποτελεί το λήμμα του Λεξικού «Μετανιώνω: Μετανιώνω που δεν έχω κάνει περισσότερα λάθη». Η μνήμη είναι ο τρόπος με τον οποίο συγκροτούνται οι άνθρωποι ως άτομα και μέλη «ομάδων στον χώρο» (κοινωνιών) και «ομάδων στον χρόνο» (δηλαδή, αποκτούν συλλογικές και εθνικές ταυτότητες). Χωρίς μνήμη δεν υπάρχει τίποτε. Μόνο με μνήμη δεν γίνεται τίποτε. Ευτυχώς και δυστυχώς, η μνήμη αποτελεί μια διαδικασία επιλεκτικής γραφής και όχι καταγραφής. Μοιάζει περισσότερο με τη λογοτεχνία και σχεδόν καθόλου με μια μαγνητοφώνηση. Όσο θυμάμαι, με απασχολεί η μνήμη. Αυτό ισχύει γενικά. Εμένα με απασχόλησε και ειδικότερα όταν σπούδαζα Ψυχολογία της Γνώσης, πριν συνεχίσω μεταπτυχιακές σπουδές στην Οικονομική Ιστορία. «Μνήμες» αναδεικνύει το Λεξικό αναμνήσεων ταυτόχρονα υποδεικνύοντας τη σημασία της λήθης. Κυρίως αρνούμαι τη νοσταλγία των απομνημονευμάτων που γίνονται δεσμά ακινησίας.

Η μνήμη μας έχει πεπερασμένα όρια; Πρέπει να ξεχνάμε όσα γνωρίζουμε, για να κάνουμε χώρο για τις νέες γνώσεις;

Υπάρχουν ακραίες περιπτώσεις «φωτογραφικής μνήμης» και «γενικής αμνησίας». Η μνήμη δεν έχει πεπερασμένα όρια με την έννοια ενός δοχείου. Τα όριά της εξαρτώνται από το πώς συνδέονται μεταξύ τους διάφορες μνημονικές αλληλουχίες. Μπορούμε να πούμε ότι ένας ερασιτέχνης στο σκάκι «θυμάται» ή «προβλέπει» επτά επόμενες κινήσεις, ενώ ένας γκραν-μετρ «θυμάται» επτά εξαιρετικά πολύπλοκες και εναλλακτικές αλληλουχίες κινήσεων. Επτά θυμούνται και οι δύο.

Με ποια κριτήρια θα επιλέγατε τα μέλη της επιτροπής που γράφετε στο υπόδειγμα βιογραφικού; Τα μέλη που θα μοιράζουν τα μικροποσά στους δικαιούχους;

Καθώς δεν είναι εύκολο να αλλάξουμε, κάθε κίνητρο καινοτομίας αποτελεί πρόσφορη δικαιολογία. Σε ένα τέτοιο πλαίσιο φαντάζομαι να λειτουργεί μια ομάδα φίλων διευκολύνοντας (ή επιτρέποντας ως επιτροπή) μια άλλη τροπή προς νέες κατευθύνσεις. Υποψήφιος είναι, υποθέτω, κάθε αναγνώστης του Λεξικού. Δεν ξέρω αν η ερώτησή σας ισοδυναμεί με υποψηφιότητα. Τι θα θέλατε να ξεχάσω;

Τίποτε και τα πάντα! Ας πάμε τώρα στις αναμνήσεις μας, για τις οποίες γράφετε ότι ίσως προσπαθούμε να τις ξεγελάσουμε. Ισχύει, άραγε; Ή δεν έχετε καταλήξει ακόμη σε συμπέρασμα;

Δεν θέλω να σας ξεγελάσω, αλλά ας προσπαθήσω να το κάνω λέγοντας ότι δεν έχω καταλήξει σε συμπέρασμα.

Το βιβλίο σας είναι στ' αλήθεια απολαυστικό. Έχει την ιδιαίτερη δομή ενός λεξικού, παρ' όλα αυτά διαβάζεται σαν μυθιστόρημα. Είναι, όπως γράφετε στο οπισθόφυλλο, ένα «αλφαβητικό μυθιστόρημα». Πώς προέκυψε αυτή η ιδέα;

Η ανάγνωση αποτελεί κορυφαία απόλαυση και χαίρομαι αν μπορώ να ανταποδώσω, όπως λέτε. Πάντοτε ήθελα να γράψω ένα λεξικό: «το μόνο βιβλίο που περιλαμβάνει όλα όσα έχουν γραφεί» και «προδιαγράφει όσα είναι να γραφούν», «ένα βιβλίο χωρίς τέλος, αφού δεν έχει αρχή», όπως υπενθυμίζει το λήμμα «Λεξικό». Από μικρός άρχισα να ξεφυλλίζω λεξικά και ήθελα να τα διαβάσω από το Α ως το Ω, που είναι ένας τρόπος ανάγνωσης του Λεξικού αναμνήσεων, αλλά όχι ο μόνος. Κάποιοι συγγραφείς με απολαυστική αίσθηση χιούμορ, όπως ο Κάφκα, αναφέρονται στο Ευρετήριο του βιβλίου, ενώ κάποιοι άλλοι, όπως ο Κορτάσαρ ή ο Πάβιτς, όχι. Το ποιοι αναφέρονται εξαρτάται από τα λήμματα που περιλαμβάνει το βιβλίο. Βέβαια όλοι περιλαμβάνονται, αφού πρόκειται για βιβλίο που δεν έχει τέλος. Χρόνια προσπαθούσα να φανταστώ τον «αρχαίο» λεξικογράφο Liddell μικρό (δηλαδή, little), αλλά ήταν ευκολότερο να φανταστώ ένα από τα δέκα παιδιά του, δηλαδή την Αλίκη, να φωτογραφίζεται στη «χώρα των θαυμάτων» από τον Λιούις Κάρολ, που έχει διαψεύσει ότι υπήρξε πηγή έμπνευσης για το βιβλίο του. Ας μην πω τίποτε για τον δεύτερο συγγραφέα του αρχαίου λεξικού Σκοτ, συνεπώνυμο όχι μόνο του μυθιστοριογράφου, αλλά και του εξερευνητή που έφτασε στον Νότιο Πόλο για να ανακαλύψει ότι είχαν προηγηθεί οι Νορβηγοί, καθώς πρόκειται για ανέκδοτο λήμμα. Όταν βγάζαμε το περιοδικό Χάρτης, ήθελα αλλά δεν πρόλαβα να πάρω συνέντευξη από τον Βοσταντζόγλου, συγγραφέα του πρωτοπόρου Αντιλεξικού. Δεν συνηθίζονταν οι φανταστικές συνεντεύξεις, μεταξύ των οποίων εκκρεμεί και δική μου με τον συγγραφέα της Συναγωγής νέων λέξεων Κουμανούδη. Σταθερά σημεία αναφοράς αποτελούσαν ο Σάμιουελ Τζόνσον και ο Καρλ Κράους, ενώ υποδειγματικά έχει αναφερθεί στην εκμάθηση της αλφαβήτου ένας από τους συλλέκτες παραμυθιών αδελφούς Γκριμ (λήμμα «Κλειδί & κλειδαριά»).

Είχατε παρεμφερή έργα κατά νου;

Δεν γνωρίζω κάποιο άλλο βιβλίο με τη μορφή «αλφαβητικού μυθιστορήματος» που συνιστά το Λεξικό αναμνήσεων αναγνωρίζοντας τη μνήμη ως διαδικασία εξανθρωπισμού του ανθρώπου –που πρέπει να θυμάται, αλλά και να ξεχνά– και ταυτόχρονα καταγγέλλοντας τα δεσμά των απομνημονευμάτων, έστω και αν αποτελούν τον τρόπο με τον οποίο λέγονται όλες οι ιστορίες (λήμμα «Ω-Α»).

Πότε άρχισε να συγκροτείται όλο αυτό το υλικό ως βιβλίο;

Αυτό συνέβη όταν βρέθηκα στο Δουβλίνο, όπου για λίγο ανέπνευσα, πριν επανέλθω ως συνήθως σε εξαντλητικούς εργασιακούς ρυθμούς. Στο Δουβλίνο σχεδόν ολοκληρώθηκε το βιβλίο, αλλά ο πατέρας μου πέθανε πριν επιστρέψω στην Αθήνα, όπου παρ' ολίγον να χάσω το μάτι μου από γενετική προδιάθεση (ή «ομηρίτιδα», όπως την ονόμασα, αν προτιμάτε), γεγονός που για ένα διάστημα με έθεσε εκτός μάχης και επέβαλε την παραμονή μου στην Ελλάδα. Όταν συνήλθα, είχα αποσύρει το βιβλίο, που τελικά εκδόθηκε μέσα Δεκεμβρίου 2013.

Ποιοι είναι οι πρωταναγνώστες της δουλειάς σας; Υπάρχει κάποιο σχόλιο ενός δικού σας ανθρώπου για το Λεξικό αναμνήσεων, που θα σας μείνει αξέχαστο;

Φίλοι είναι οι πρώτοι αναγνώστες της δουλειάς μου και ειδικότερα αποσπασμάτων, ή λημμάτων στη συγκεκριμένη περίπτωση, ενώ βρίσκεται εν προόδω. Μεγάλη σημασία έχουν και οι τελευταίοι αναγνώστες. Καθώς στη χώρα μας δεν ευδοκιμούν επιμελητές (με την αγγλοαμερικανική έννοια του editor, δουλειά που έχω κάνει), συνήθως αφήνω να περάσει ένα διάστημα μεταξύ γραφής και δημοσίευσης. Χωρίς να αποκαλύψω την προέλευσή του, ένα αξέχαστο σχόλιο είναι το εξής: «Όποιος έχει διαβάσει το Λεξικό αναμνήσεων να μη διαβάσει μετά κανένα βιβλίο – το 'καψε. Δεν θα του αφήσει καμιάν ανάμνηση».

Πώς υποδέχτηκε το βιβλίο σας η κριτική; Το αναγνωστικό κοινό, μέχρι στιγμής;

Έχουν δημοσιευτεί διεισδυτικές κριτικές από άτομα που γνώριζαν προηγούμενη δουλειά μου, αλλά και από ανθρώπους που αιτία και αφορμή της αναγνωστικής γνωριμίας μας υπήρξε το Λεξικό. Επίσης, γνωστοί και άγνωστοί μου αναγνώστες έχουν αναφερθεί με κολακευτικά σχόλια στο βιβλίο. Γι' αυτό πρέπει να συνεχίσω να καλλιεργώ τον αυτοσαρκασμό, χωρίς τις αφυπνιστικές τσουκνίδες του οποίου ένας συγγραφέας κινδυνεύει να πνιγεί στο ανθοφόρο φέρετρο της έπαρσής του. Μη με παρεξηγήσετε λοιπόν αν κάποια στιγμή, όπως τώρα, αφιερώσω το βιβλίο στην Άγνωστη Κυρία – και συγκεκριμένα στην άγνωστή μου κυρία που με σταμάτησε στη Διεθνή Έκθεση Βιβλίου στη Θεσσαλονίκη για να πει: «Διαβάζω το Λεξικό αναμνήσεων και σας ευχαριστώ. Έχετε γίνει διάσημος». «Εγώ σας ευχαριστώ», απάντησα. «Διάσημος βέβαια ήμουν πάντα. Απλώς δεν το ήξερε ο κόσμος».

Μέσα στο βιβλίο, κάνετε λόγο για βιβλιοκριτικούς που δεν έχουν διαβάσει τα υπό κρίση βιβλία, και μάλιστα κλείνετε το μάτι σε όποιον ενδιαφέρεται να γράψει για το δικό σας βιβλίο χωρίς να το διαβάσει, ότι μπορείτε να του στείλετε υπαινικτικές φράσεις για να μην υποβληθεί στον κόπο. Γέλασα πολύ, αλλά μήπως υπάρχει και μια δόση πικρίας στο σημείο αυτό;

Χαίρομαι και λυπάμαι που τόσο καλά έχετε διαβάσει το βιβλίο, ώστε να μη χρειάζονται υπαινιγμοί. Εν πάση περιπτώσει, το γλυκόπικρο αποτελεί διακριτό στοιχείο της ασιατικής και της μεσογειακής κουζίνας, που είναι από τις αρχαιότερες, όπως άλλωστε και του έρωτα ή της δημιουργίας γενικά. Δεν μπορεί να λείπει όταν συντονίζονται χέρι και μάτι για να οδηγήσουν στην ανάγνωση και τη γραφή.

«Οι συγγραφείς δεν χρειάζονται έμπνευση. Η έμπνευση όμως χρειάζεται συγγραφείς» γράφετε. Πέφτουν συχνά στα χέρια σας ανέμπνευστα βιβλία;

Συνεχώς πέφτουν από τα χέρια μου βιβλία όπως αυτά που λέτε. Προτιμώ όμως να θυμάμαι όσα είναι διαφορετικά.

Διάβαζα το βιβλίο σας στη διάρκεια της προεκλογικής περιόδου, κι έτσι πρόσεξα ότι στο Ε δεν υπάρχει λήμμα για τις Εκλογές. Γιατί αυτό; Αν σας ζητούσα να σκεφτείτε τώρα κάτι για τους αναγνώστες μας;

Εκλογές είναι η στιγμή που διαλέγει κανείς ένα βιβλίο που θα ήθελε να διαβάσει ελπίζοντας ότι δεν θα απογοητευτεί, ενώ γνωρίζει ότι αυτό συμβαίνει συχνά. «Εγώ επέλεξα να μη διαλέγω», καταλήγει η πρωταγωνίστρια του λήμματος «Επιλογές», η οποία παρωδεί όλους μας κοροϊδεύοντας τον συγγραφέα. Δυστυχώς δεν μπορώ να τη ρωτήσω τι θα «ψήφιζε», γιατί δεν ζει πια.

Κάποιο λήμμα που νιώθετε ότι λείπει και θα θέλατε να το συμπληρώσετε σε μελλοντική έκδοση;

Εκατοντάδες λήμματα αφαιρέθηκαν ή έμειναν εκτός βιβλίου πριν ολοκληρωθούν, γιατί δεν ήθελα το Λεξικό να ξεπερνά τις 220 σελίδες. Όσα δημοσιεύω όμως πάντοτε αποτελούν μια ανθολογία όσων γράφω ή επρόκειτο να γράψω. Δεν είμαι υπέρμαχος των συμπληρώσεων. Ευχαρίστως όμως να ξαναθυμηθώ τα πάντα με άλλον τρόπο.

Ποιο είναι το πιο αντιπροσωπευτικό λήμμα για σας;

Το πιο αντιπροσωπευτικό λήμμα είναι εκείνο που επιλέγει ο αναγνώστης. Μπορεί βέβαια πρώτα να διαβάσει το λήμμα «Εγγραφές: "Τα γράφεις όπως τα θυμάσαι;" με ρώτησε. "Ναι", συμφώνησα, "τα θυμάμαι ακριβώς όπως τα γράφω"».

Τέλος, θα ήθελα να σας ζητήσω μία συμβουλή προς ναυτιλλομένους, δηλαδή προς τους ανυποψίαστους αναγνώστες, που έχουν συνηθίσει να διαβάζουν ένα μυθιστόρημα με αρχή, μέση και τέλος. Τι θα τους λέγατε, πριν πάρουν στα χέρια τους το βιβλίο σας;

Αυτό που ζητώ από τους αναγνώστες είναι να δημιουργήσουν το δικό τους Λεξικό.

(φωτογραφία: Μαρία Αλβανού)