Γράφει η Ράνια Μπουμπουρή
Ο Γερμανός φιλόσοφος, κοινωνιολόγος και ψυχαναλυτής Έριχ Φρομ (1900-1980) σπούδασε Κοινωνιολογία και Ψυχολογία στα Πανεπιστήμια της Χαϊδελβέργης, της Φρανκφούρτης και του Μονάχου. Λόγω της ανόδου των Ναζί, έφυγε από τη Γερμανία το 1934 για τις Ηνωμένες Πολιτείες, όπου δίδαξε στα Πανεπιστήμια Κολούμπια, Γέιλ και Νέας Υόρκης. Με το έργο του προσπάθησε να «συμφιλιώσει» τον Φρόιντ με τον Μαρξ, να συνδυάσει δηλαδή την ψυχανάλυση με τον ουμανιστικό μαρξισμό. Τα βιβλία του γνώρισαν κι εξακολουθούν να γνωρίζουν αλλεπάλληλες εκδόσεις και επανεκδόσεις, και θεωρούνται πλέον κλασικά.
Το έργο του Ο φόβος μπροστά στην ελευθερία, όπως σημειώνει ο ίδιος στον δεύτερο πρόλογο της παρούσας έκδοσης, είναι «μια ανάλυση του φαινομένου του ανθρώπινου άγχους, που έκανε την εμφάνισή του κατά την κατάρρευση του μεσαιωνικού κόσμου μέσα στον οποίο, παρά τους τόσους και τόσους κινδύνους, το άτομο ένιωθε σιγουριά και ασφάλεια. Έπειτα από αιώνες αγώνων, ο άνθρωπος πέτυχε να δημιουργήσει πλήθος υλικών αγαθών, που δεν τα είχε καν ονειρευτεί […] και όμως, όπως επιχειρεί να δείξει η ανάλυση σε αυτό το βιβλίο, ο σύγχρονος άνθρωπος εξακολουθεί να υποφέρει από άγχος και προσπαθεί να παραδώσει την ελευθερία του σε δικτάτορες κάθε λογής ή να τη χάσει, μετατρέποντας τον εαυτό του σε ένα μικρό γρανάζι μηχανής: καλοταϊσμένος και καλοντυμένος, όχι όμως ελεύθερος άνθρωπος, αλλά αυτόματο» (σελ.15). «[…] η σημαντικότερη δυσκολία με την οποία βρισκόμαστε αντιμέτωποι έγκειται στο ότι η ανάπτυξη των διανοητικών ικανοτήτων του ανθρώπου έχει υπερβεί κατά πολύ την ανάπτυξη των συναισθημάτων του. Ο ανθρώπινος εγκέφαλος ζει στον εικοστό αιώνα· αλλά οι καρδιές των περισσότερων ανθρώπων εξακολουθούν να ζουν στη λίθινη εποχή. Στην πλειονότητά τους οι άνθρωποι δεν έχουν αποκτήσει ακόμα την ωριμότητα να είναι ανεξάρτητοι, να είναι ορθολογικοί, να είναι αντικειμενικοί. Χρειάζονται μύθους και είδωλα για να αντέξουν το ότι ο άνθρωπος επαφίεται στον εαυτό του, πως δεν υπάρχει άλλη εξουσία που να δίνει νόημα στη ζωή πέρα από τον ίδιο τον άνθρωπο» (σελ.18).
Το βιβλίο αποτελείται από 7 κεφάλαια, Παράρτημα, Ευρετήριο και Σημειώσεις, ενώ στο τέλος έχει προστεθεί ένα σύντομο εργοβιογραφικό σημείωμα για τον Έριχ Φρομ. Στο πρώτο κεφάλαιο, εξετάζεται εάν και κατά πόσον η ελευθερία είναι ζήτημα ψυχολογίας: «Επίσης, μήπως είναι δυνατόν να υπάρχει, εκτός από την ενστικτώδη επιθυμία μας για ελευθερία, και κάποια ενστικτώδης επιθυμία υποταγής; Και αν δεν είναι δυνατόν να υπάρχει, πώς θα πρέπει να εξηγήσουμε την έλξη που ασκεί σε τόσους ανθρώπους σήμερα η υποταγή σε έναν ηγέτη;» (σελ.25). Στο δεύτερο κεφάλαιο, ο Φρομ αναλύει την αμφισημία της ελευθερίας, καθώς και τη συνάρτησή της με την ανάδυση της ατομικότητας: «Η άλλη πλευρά της διαδικασίας εξατομίκευσης είναι η ολοένα και αυξανόμενη μοναχικότητα. Οι πρωταρχικοί δεσμοί [σημ.: αναλύονται στην αρχή του κεφαλαίου] παρέχουν ασφάλεια και μια θεμελιακή ενότητα με τον εξωτερικό κόσμο. Στον βαθμό όμως που το παιδί αποκόπτεται από αυτόν τον κόσμο, αρχίζει και να συνειδητοποιεί πως είναι μόνο του, πως είναι μια οντότητα διακριτή από τις άλλες. Αυτός ο αποχωρισμός από τον κόσμο […] δημιουργεί ένα αίσθημα αδυναμίας και άγχους. Όσο το άτομο αποτελούσε αναπόσπαστο μέρος αυτού του κόσμου και αγνοούσε τις δυνατότητες και την ευθύνη της ατομικής δράσης, δεν είχε λόγο να τον φοβάται. Μόλις όμως αποκόπηκε και έγινε άτομο, τότε βρέθηκε ολομόναχο απέναντι σε αυτόν τον κόσμο, τον γεμάτο κινδύνους και καταιγιστικά ενδεχόμενα» (σελ.50).
Στο τρίτο κεφάλαιο, ο Φρομ παρουσιάζει την προσέγγισή του στο θέμα της ελευθερίας κατά την περίοδο της Μεταρρύθμισης, αφού πρώτα αναλύσει το πλαίσιο του Μεσαίωνα και της Αναγέννησης, δεδομένου ότι, κατά τη γνώμη του, η εικόνα που έχουμε για τον Μεσαίωνα είναι διαστρεβλωμένη: «Παρόλο που ο άνθρωπος δεν ήταν ελεύθερος, με τη σημερινή έννοια, δεν ήταν ούτε μόνος ούτε απομονωμένος. Με το να έχει μια διακριτή, αμετάβλητη και αδιαφιλονίκητη θέση στον κοινωνικό κόσμο από τη στιγμή της γέννησής του, ο άνθρωπος ήταν ριζωμένος μέσα σε έναν δομημένο περίγυρο, και έτσι η ζωή του είχε ένα νόημα που δεν άφηνε χώρο και αιτίες για αμφιβολίες. Ο άνθρωπος ταυτιζόταν με τον κοινωνικό του ρόλο: ήταν χωρικός, τεχνίτης, ιππότης, και όχι ένα άτομο που τύχαινε να έχει τη μια ή την άλλη απασχόληση. Η κοινωνική τάξη γινόταν αντιληπτή σαν φυσική τάξη και το να αποτελεί κανείς ένα καθορισμένο κομμάτι της του παρείχε ένα αίσθημα ασφάλειας και ένταξης» (σελ.63-64). «Η Αναγέννηση ήταν η κουλτούρα μιας πλούσιας και ισχυρής ανώτερης τάξης, η οποία βρισκόταν στην κορυφή του κύματος που είχε ξεσηκώσει η θύελλα των καινούριων οικονομικών δυνάμεων. Όμως οι μάζες οι οποίες δεν μοιράζονταν τα πλούτη και την εξουσία αυτής της ανώτερης ηγεμονικής τάξης είχαν πια χάσει και τη σιγουριά που τους παρείχε η προηγούμενη κατάστασή τους και είχαν πια μετατραπεί σε μια άμορφη μάζα, που άλλοτε την κολάκευαν και άλλοτε την απειλούσαν –ωστόσο σε κάθε περίπτωση τη χειραγωγούσαν και την εκμεταλλεύονταν– αυτοί που είχαν την εξουσία» (σελ.68-69).
Στο τέταρτο κεφάλαιο, αναλύονται οι δύο όψεις της ελευθερίας για τον σύγχρονο άνθρωπο, αφού πρώτα ο Φρομ παρουσιάζει τη θέση του ότι η ανάπτυξη της καπιταλιστικής κοινωνίας επηρέασε την προσωπικότητα του ατόμου στην ίδια κατεύθυνση που είχε αρχίσει να παίρνει από την περίοδο της Μεταρρύθμισης: «Σε αντίθεση με το φεουδαρχικό σύστημα του Μεσαίωνα […] η καπιταλιστική οικονομία άφηνε το άτομο να τα καταφέρει μόνο του. Το τι έκανε, ο τρόπος με τον οποίο το έκανε, το αν θα πετύχαινε ή αν θα αποτύγχανε ήταν εντελώς δική του υπόθεση. […] Αυτή η ανάπτυξη είχε προετοιμαστεί από τη διδασκαλία της Μεταρρύθμισης. Στην Καθολική Εκκλησία, η σχέση ανάμεσα στο άτομο και στον Θεό βασίστηκε στη συμμετοχή του ατόμου ως μέλους της Εκκλησίας. Η Εκκλησία ήταν ο σύνδεσμος ανάμεσα στο άτομο και στον Θεό, περιορίζοντας από τη μια με αυτόν τον τρόπο την ατομικότητα, αλλά από την άλλη αφήνοντας το άτομο να αντιμετωπίσει τον Θεό από τη θέση του ως ζωτικού μέλους μιας ομάδας. Ο Προτεσταντισμός ανάγκασε το άτομο να αντιμετωπίσει ολομόναχο τον Θεό» (σελ.132-133).
Στο πέμπτο κεφάλαιο, ο Φρομ παρουσιάζει τους μηχανισμούς απόδρασης του ατόμου από την ελευθερία: τον ολοκληρωτισμό (την τάση του ανθρώπου να παραιτηθεί από την ανεξαρτησία του ατομικού του εαυτού και να συγχωνεύσει το εγώ του με κάποιον ή κάτι εξωτερικό προς αυτόν), την καταστροφικότητα (όταν ο άνθρωπος βιώνει ως αφόρητη την αδυναμία του και την απομόνωσή του) και τον αυτόματο κομφορμισμό (όταν ο άνθρωπος παύει να είναι ο εαυτός του, υιοθετώντας εξ ολοκλήρου την προσωπικότητα που του προσφέρουν τα κοινωνικά πρότυπα). Στο έκτο κεφάλαιο γίνεται εκτενής ανάλυση της ψυχολογίας του Ναζισμού: «Από ψυχολογική άποψη, αυτή η προθυμία υποταγής στο ναζιστικό σύστημα φαίνεται πως οφειλόταν κυρίως σε μια κατάσταση εσωτερικής κόπωσης και παραίτησης, η οποία, όπως θα δείξουμε στο επόμενο κεφάλαιο, χαρακτηρίζει τους ανθρώπους και στη δική μας εποχή, ακόμη και στις δημοκρατικές χώρες» (σελ.240). Και πράγματι, στο τελευταίο κεφάλαιο ο Φρομ παρουσιάζει το δίπολο ελευθερίας-δημοκρατίας αναλύοντας την αυταπάτη της ατομικότητας στα δημοκρατικά καθεστώτα –«Το δικαίωμα να εκφράσουμε τις σκέψεις μας όμως σημαίνει κάτι μόνο από τη στιγμή που έχουμε πραγματικά δικές μας σκέψεις· η ελευθερία από την εξωτερική εξουσία είναι όντως ένα μόνιμο κέρδος, μόνο αν οι εσωτερικές ψυχολογικές συνθήκες είναι τέτοιες ώστε να μπορέσουμε να εδραιώσουμε την ατομικότητά μας» (σελ.272)– αλλά και την ελευθερία σε συνάρτηση με την αυθόρμητη δραστηριότητα μιας συνολικής, ολοκληρωμένης προσωπικότητας – «[…] πιστεύουμε πως η πορεία της ολοένα αυξανόμενης ελευθερίας δεν συνιστά φαύλο κύκλο και πως ο άνθρωπος μπορεί να είναι ελεύθερος, αλλά όχι μόνος, να έχει κριτική σκέψη, χωρίς να κατακλύζεται από αμφιβολίες, να είναι ανεξάρτητος, αλλά να αποτελεί οργανικό κομμάτι της ανθρωπότητας. Την ελευθερία αυτή μπορεί να την κατακτήσει ο άνθρωπος πραγματώνοντας τον εαυτό του» (σελ.290) και με την ακόλουθη ανάλυση της έννοιας «πραγμάτωση του εαυτού».
Κλασικό ανάγνωσμα, που διευρύνει τις γνώσεις και οξύνει την κριτική σκέψη του αναγνώστη. Αξίζει να εξασφαλίσει μια θέση στη βιβλιοθήκη μας.
Βρείτε το εδώ
Στην ίδια σειρά, εξαιρετικά καλαίσθητη η επετειακή έκδοση για τα 50 χρόνια του βιβλίου Η τέχνη της αγάπης του Έριχ Φρομ, σε μετάφραση Ουρανίας Τουτουντζή:
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου