Κριτική του Μάκη Πανώριου στο www.bookpress.gr για το βιβλίο του Στίβεν Κινγκ που επιμελήθηκα πέρυσι:
Σκοτάδι βαθύ, δίχως άστρα
Του Μάκη Πανώριου
Ο Στίβεν Κίνγκ τολμά να «περιγράψει», σχεδόν περιδεής, αυτές τις αλλόκοτες εκφάνσεις τους, που με τις ρεαλιστικές εμφανίσεις τους ακυρώνουν τον ανθρώπινο ρασιοναλισμό. Η όποια παράλογη ανθρώπινη συμπεριφορά κάθε άλλο παρά ψυχοπαθολογικό φαινόμενο είναι. Θα τολμούσε να ισχυριστεί κανείς ότι ακόμη και οι πλέον ακραίες εκφάνσεις της είναι μάλλον συνιστώσες του ανθρώπινου αινίγματος, στη σύνθεση του οποίου ενυπάρχουν και αγγελικά και δαιμονικά στοιχεία, που εμφανίζονται κατά περίσταση. Εκτός και αν δεχτεί κανείς ότι ο άνθρωπος, εκ φύσεως, είναι ανίατα ασθενής. Αλλά είναι; είτε πράττει συνειδητά είτε ασυνείδητα; Ούτως ή άλλως, και στη μία και στην άλλη περίπτωση το ανθρώπινο αίνιγμα-μυστήριο παραμένει απρόσιτο και ανερμήνευτο. Η λογοτεχνία, ακόμη και στις ακραίες περιπτώσεις της, τονίζει και ενίοτε μάλιστα υπερτονίζει αυτό το "παράλογο φαινόμενο", προσπαθώντας ματαίως να ανιχνεύσει την καταγωγή και την αιτία του, καταφεύγοντας σε εξίσου παράλογες διερμηνείες του, οι οποίες, στις καλύτερες περιπτώσεις, επιβεβαιώνουν το ήδη διαπιστωμένο μυστήριό του. Ένα ακραίο κλασικό παράδειγμα: Ο Ιάγος μας συστήνεται ως ανθρώπινο τέρας, επειδή ο Οθέλος δεν τον έκαμε… σημαιοφόρο του. Λοιπόν, ποιος είναι ο Ιάγος; Ένα τέρας μεταμφιεσμένο σε άνθρωπο, ή ένας άνθρωπος που εμπεριέχει εκ φύσεως το τέρας; Άγνωστο. Η λογοτεχνία, όπως και η ζωή εξάλλου, είναι γεμάτες από τέτοια ανεξήγητα παραδείγματα. Η φαντασία επιχείρησε να τα σχηματοποιήσει∙ αρχική μορφοποίησή τους, οι μυθολογίες του κόσμου. Στη συνέχεια τη σκυτάλη πήρε το παραμύθι και τέλος η έντεχνη λογοτεχνία, ρεαλιστική και φαντασίας. Αυτή η δεύτερη εξάλλου έχει καταθέσει και τα πλέον ενδιαφέροντα δείγματα της ανθρώπινης «παρέκκλισης». Στη σύγχρονη εποχή ο Στίβεν Κίνγκ είναι ο κατ’ εξοχήν κύριος εκπρόσωπός της.
Σκοτάδι βαθύ, δίχως άστρα Στήβεν Κινγκ
Μτφρ: Έφη Τσιρώνη,
Επιμέλεια: Ράνια Μπουμπουρή,
Εκδόσεις Bell, Αθήνα 2012,
Τιμή: € 8,50, σελ. 459
Σκοτάδι βαθύ, δίχως άστρα
Του Μάκη Πανώριου
Ο τίτλος του οποιουδήποτε βιβλίου συνήθως προϊδεάζει για το περιεχόμενό του, ή κι ακόμη μας προκαλεί να ασχοληθούμε μαζί του. Σε ορισμένες μάλιστα περιπτώσεις είναι τόσο αποκαλυπτικός ώστε μπορεί κανείς και να παραβλέψει τις λεπτομέρειες που τον συνιστούν, όσο συναρπαστικές και αν είναι, ιδίως αν πρόκειται για μυθοπλαστικό κείμενο συγκεκριμένου συγγραφέα. Ο Στίβεν Κινγκ, επί παραδείγματι, επιβεβαιώνει και παράλληλα προκαλεί τον αναγνώστη του, όχι μόνο με τους τίτλους των έργων του, αλλά και με αυτό καθ’ εαυτό το όνομά του.
Είναι βέβαια ένας γονιμότατος συγγραφέας αστείρευτης φαντασίας, τρόμου κυρίως, που όχι μόνο συναρπάζει με τις προκλητικές ιστορίες του, αλλά βασικά ερεθίζει τη σκέψη με το υπαρξιακό υπόβαθρό τους. Οι τίτλοι των έργων του μαγνητίζουν τον αναγνώστη του και τον προτρέπουν να βυθιστεί στο τρομώδες σύμπαν τους, όπου εκεί τους αναμένει μάλλον μια πολύ πιο εφιαλτική υπαρξιακή αποκάλυψη από την εξωτερική, συνήθως γραφική επιφάνεια των ιστοριών του. Διότι, παρ’ όλη την εκκωφαντική ενίοτε παραδοξότητά τους, που διερμηνεύεται βεβαίως, επί της ουσίας, αποκαλύπτουν το τερατώδες που συνιστά τον άνθρωπο. Αυτό το ακατανόητο αινιγματικό ον του οποίου η ιδιοσυστασία δεν μπορεί να διερμηνευτεί, παρ’ όλες τις ψυχογραφικές βυθοσκοπήσεις του. Η πολυπλοκότητά του, όχι μόνο στις ειδικές «ψυχοπαθολογικές» περιπτώσεις του, αλλά και στην «φυσιολογική» περσόνα του, το αποδεικνύουν και το επιβεβαιώνουν.
Το τερατώδες σκότος του ανθρώπινου τοπίου
Υπό αυτή την έννοια ο τίτλος της ανά χείρας συλλογής τεσσάρων διηγημάτων του Στίβεν Κίνγκ είναι ενδεικτικός, ακριβής και εύστοχος. Ο συμβολισμός των ιστοριών που αφηγούνται και που υποκρύπτεται στον τίτλο του τόμου που τις συστεγάζει, είναι μάλλον αναγνωρίσιμος∙ υπονοεί το ανθρώπινο σκοτάδι, για την ακρίβεια ένα πιθανώς ειδικό τμήμα του γενικότερου κοσμικού σκότους, απ’ το οποίο ενδεχομένως να προέρχεται – το αναφέρουμε με κάθε επιφύλαξη. Δεν ερμηνεύεται και δεν «φωτίζεται» από κανένα γήινο ή υπεργήινο «άστρο». Απλώς, υφίσταται ως ένα ασύλληπτο νοήμων τερατώδες μυστήριο, υπονοώντας ενδεχομένως ένα ασύλληπτο απειροδιάστατο «τέρας» που μπορεί να λογιστεί ως γεννήτοράς του. Ούτως ή άλλως η αρχετυπική μήτρα καταγωγής και των δύο, κοσμικού και ανθρώπινου, δεν έχει προς ώρας εντοπιστεί, παραμένει σκότος εντός σκότους, αίνιγμα εντός αινίγματος. Και μάλλον τέτοια θα παραμείνει, όπως έχει τονίσει και ο Βρετανός φυσικός Στίβεν Χόκινγκ. Εν πάση περιπτώσει, όλες αυτές οι υποτιθέμενες απόψεις δεν είναι παρά εικασίες μόνο, που μέχρι στιγμής, όπως ήδη προειπώθηκε, ούτε έχουν επαληθευτεί αλλά ούτε και διαψευστεί. Οι όποιες υπαρξιακές ερωτήσεις αναφύονται στο ανθρώπινο τοπίο, έρχονται αντιμέτωπες με το απειροδιάστατο συμπαγές τείχος της σιωπής του σκότους. Αυτή καθ’ εαυτή η εφιαλτική σιωπή, καθώς επίσης και αυτό καθ’ εαυτό το τερατώδες σκότος είναι απολύτως φυσικό να προκαλούν τις ακατανόητες μυθιστορηματικές εκδοχές τους.
Ο Στίβεν Κίνγκ τολμά να «περιγράψει», σχεδόν περιδεής, αυτές τις αλλόκοτες εκφάνσεις τους, που με τις ρεαλιστικές εμφανίσεις τους ακυρώνουν τον ανθρώπινο ρασιοναλισμό. Η όποια παράλογη ανθρώπινη συμπεριφορά κάθε άλλο παρά ψυχοπαθολογικό φαινόμενο είναι. Θα τολμούσε να ισχυριστεί κανείς ότι ακόμη και οι πλέον ακραίες εκφάνσεις της είναι μάλλον συνιστώσες του ανθρώπινου αινίγματος, στη σύνθεση του οποίου ενυπάρχουν και αγγελικά και δαιμονικά στοιχεία, που εμφανίζονται κατά περίσταση. Εκτός και αν δεχτεί κανείς ότι ο άνθρωπος, εκ φύσεως, είναι ανίατα ασθενής. Αλλά είναι; είτε πράττει συνειδητά είτε ασυνείδητα; Ούτως ή άλλως, και στη μία και στην άλλη περίπτωση το ανθρώπινο αίνιγμα-μυστήριο παραμένει απρόσιτο και ανερμήνευτο. Η λογοτεχνία, ακόμη και στις ακραίες περιπτώσεις της, τονίζει και ενίοτε μάλιστα υπερτονίζει αυτό το "παράλογο φαινόμενο", προσπαθώντας ματαίως να ανιχνεύσει την καταγωγή και την αιτία του, καταφεύγοντας σε εξίσου παράλογες διερμηνείες του, οι οποίες, στις καλύτερες περιπτώσεις, επιβεβαιώνουν το ήδη διαπιστωμένο μυστήριό του. Ένα ακραίο κλασικό παράδειγμα: Ο Ιάγος μας συστήνεται ως ανθρώπινο τέρας, επειδή ο Οθέλος δεν τον έκαμε… σημαιοφόρο του. Λοιπόν, ποιος είναι ο Ιάγος; Ένα τέρας μεταμφιεσμένο σε άνθρωπο, ή ένας άνθρωπος που εμπεριέχει εκ φύσεως το τέρας; Άγνωστο. Η λογοτεχνία, όπως και η ζωή εξάλλου, είναι γεμάτες από τέτοια ανεξήγητα παραδείγματα. Η φαντασία επιχείρησε να τα σχηματοποιήσει∙ αρχική μορφοποίησή τους, οι μυθολογίες του κόσμου. Στη συνέχεια τη σκυτάλη πήρε το παραμύθι και τέλος η έντεχνη λογοτεχνία, ρεαλιστική και φαντασίας. Αυτή η δεύτερη εξάλλου έχει καταθέσει και τα πλέον ενδιαφέροντα δείγματα της ανθρώπινης «παρέκκλισης». Στη σύγχρονη εποχή ο Στίβεν Κίνγκ είναι ο κατ’ εξοχήν κύριος εκπρόσωπός της.
Οι ιστορίες του, ακόμη και αυτές που δεν υπερβαίνουν τα υποθετικά όρια ενός αμφίβολου ρεαλισμού, την διερευνούν επιμένοντας στον υπερτονισμό της ανεξήγητης ιδιομορφίας της, την οποία περιγράφει με εξαντλητικές λεπτομέρειες. Αποφεύγει εντέχνως την επιστημονική ερμηνεία της, επειδή γνωρίζει ότι έχει αποδειχτεί αναποτελεσματική. Απλώς αρκείται στην καταγραφή του φαινομένου στο βάθος του οποίου αιωρείται πάντα ένα απροσδιόριστο «Γιατί αυτό είναι έτσι;»
Όμως, ακόμη και στις μάλλον σπάνιες περιπτώσεις όπου, υποτίθεται, ανιχνεύεται μια κάποια απάντηση, αυτομάτως «πίσω απ’ αυτήν» εμφανίζεται μια άλλη ερώτηση, και εν συνεχεία άλλη, και άλλη και άλλη. Μια αλληλουχία ερωτήσεων οι οποίες εν τέλει συνυπογράφουν την ανεξήγητη αιωνιότητα του «ζωντανού σκότους», και τους πιθανούς αδιανόητους κατοίκους του, που δεν χρειάζεται να ταξιδέψει κανείς σε μυθικά γραφικά σύμπαντα για να τους γνωρίσει, τους συναντά εδώ, στη Γη των ανθρώπων∙ συνήθως έρχεται, στην κυριολεξία, πρόσωπο με πρόσωπο μ’ αυτούς όταν κοιτάζεται στον καθρέφτη. Αυτό ακριβώς το εκτρωματικό είδωλο, όχι ενός μυθικού κόσμου, αλλά του πραγματικού γήινου, εγκαλεί ο Στίβεν Κίνγκ στο προσκήνιο της μυθολογίας του∙ και δεν είναι τόσο η γραφική, λίγο πολύ τρομαχτική επινοημένη συμβολικά καρικατούρα της μορφής του, όσο το πρωτότυπο μοντέλο της. Ο αναγνώστης θα βιώσει την ανατριχιαστική ποικιλία-παραλλαγή του στις τέσσερις νουβέλες που συστεγάζονται στον ανά χείρας τόμο.
Η αρχετυπική καταγωγή της κόλασης
Στην πρώτη, που διαδραματίζεται το 1922, σχεδιάζει την προσωπογραφία ενός ειδεχθούς δολοφόνου μέσω του οποίου αποκαλύπτει την ανθρώπινη κόλαση σε όλο το αποκρουστικό «μεγαλείο» της. Ο αγρότης Γουίλφρεντ Λίλαντ Τζέιμς σχεδιάζει και εκτελεί εν ψυχρώ με τη βοήθεια του δεκατετράχρονου γιου του τη γυναίκα του για… κτηματικές διαφορές. Θα ρίξουν το πτώμα της σε ένα ξεροπήγαδο, αδυνατώντας να συνειδητοποιήσουν το μέγεθος της πράξης τους, δηλαδή την υποταγή των ανθρώπων που υπήρξαν κάποτε στο τέρας που εμφωλεύει μέσα τους. Εκπρόσωποι της «μυθικής» κόλασης και οι δύο, πατέρας και γιος, δεν είναι παρά περσόνες της γήινης, της πραγματικής κόλασης την οποία αυτοί οι ίδιοι καλλιεργούν. Επ’ αυτού ο Στίβεν Κίνγκ είναι κατηγορηματικός: «Υπάρχει κόλαση ή μήπως εμείς φτιάχνουμε τη δική μας εδώ στη γη;» Η απάντηση είναι βεβαίως αυτονόητη. Οι φανταχτερές μυθολογίες κάποιων ρομαντικών θρησκόληπτων που πιστεύουν ότι μπορούν να την εξορκίσουν με κανόνες και…ελεημοσύνες εξασφαλίζοντας ζωή αιώνια σε έναν γραφικό παράδεισο, προκαλούν απλώς την ειρωνική θυμηδία, και ένα, το λιγότερο, σαρκαστικό χαμόγελο.
Θα το «γευτεί» η Τες Τζιν, που πρωταγωνιστεί στο δεύτερο διήγημα της συλλογής «Ο μεγάλος οδηγός», επιτυχημένη συγγραφέας ροζ μυθιστορημάτων. Είναι μια χαριτωμένη, ευγενική, πρόσχαρη, χαριτωμένη, έξυπνη γυναίκα που ζει μέσα στο επίσης ροζ κουκούλι μιας εικονικής πραγματικότητας. Όταν όμως βιαστεί κτηνωδώς από έναν θηριώδη εκπρόσωπο της προαναφερθείσας γήινης κόλασης, το εύθραυστο επίστρωμα του υποτιθέμενου ανθρωπισμού με το οποίο έχει μεταμφιεστεί, όπως και κάθε άνθρωπος εξάλλου, εξαφανίζεται. Ο φριχτός βιασμός της είναι η πλέον ενδεικτική επιβεβαίωση. Η ανωτέρων ιδανικών συγγραφέας μεταμορφώνεται εν μια νυκτί σε «υπέρτατο» δικαστή και αποδίδει… δικαιοσύνη. Στην πραγματικότητα αποκαλύπτει τον δολοφόνο που εμπεριέχει, και που απλώς χρειαζόταν το κατάλληλο ερέθισμα για να δηλώσει τον πραγματικό εαυτό της. Η κόλαση μεταχειρίζεται όλες τις «νόμιμες» πρακτικές προκειμένου να υπογράψει τη φιλοσοφία της. Ερμηνεία της δεν υπάρχει, ούτε βεβαίως και η αρχετυπική καταγωγή της έχει μέχρι στιγμής εντοπιστεί. Το ανθρώπινο σύμπαν απ’ το οποίο κάνει την εμφάνισή της παραμένει, και μάλλον θα παραμείνει στον αιώνα τον άπαντα, terra incognita. Ο Στίβεν Κίνγκ αρκείται στην επισήμανση της πολυμορφίας του: «Πόσοι κρυφοί εαυτοί, πόσα εγώ μας που κανείς δεν μπορεί να ψυχανεμιστεί, κρύβονται μέσα μας; Ο αριθμός είναι άπειρος».
Ο κόσμος όπως είναι, χωρίς προσωπείο
Στο τρίτο διήγημα της συλλογής, ο Στίβεν Κίνγκ, επιλέγει έναν απ’ τους προαναφερόμενους «κρυφούς» εαυτούς, για να αποδείξει, αφ’ ενός την πολυμορφία τους, αφ’ ετέρου την πραγματικότητα της κόλασης και την ανυπαρξία του Θεού. Στο «Παζάρι της επέκτασης» ξαναγράφει την ιστορία του Ιώβ και του Φάουστ, απογυμνώνοντας και τις δύο από το υπαρξιακό μεγαλείο τους. Οι παροντικές περσόνες τους λειτουργούν ως καυστικά σχόλια της νέας αμοραλιστικής εποχής. Ο σύγχρονος Ιώβ είναι θύμα της, ο ανθρωπισμός του δεν θα ανταμειφθεί από κανέναν θεό, που ούτως ή άλλως δεν υπάρχει. Θα δεχτεί την επίθεση της πραγματικότητας και θα καταστραφεί. Αντίθετα ο συμβολικά υπεύθυνος για την μοίρα του αδελφικού του φίλου Φάουστ, θα επιβραβευτεί για την προσχώρησή του στο σκοτεινό στρατόπεδο – και τη συνειδητή δολοφονία του ανθρωπισμού.
Καταδικασμένο είναι και το «ιδανικό» ζευγάρι του τέταρτου διηγήματος, που πιστεύει ότι «Ένας καλός γάμος» είναι η ολοκλήρωση της ανθρώπινης ευτυχίας, αγνοώντας ότι και οι δύο εμπεριέχουν το δηλητήριο της κόλασης. Η ψευδαίσθηση της εικονικής τους πραγματικότητας θα πάψει να υφίσταται όταν ο ένας εκ των δύο συμβαλλομένων, Εκείνος, αποδειχτεί τέρας∙ κι όταν Εκείνη τον αποδεχτεί –τα… ομώνυμα έλκονται, έτσι δεν είναι;- τότε απλώς η Κόλαση καγχάζει…
Αυτός είναι ο κόσμος, λέει ο Στίβεν Κίνγκ, και δεν μπορεί να κρυφτεί πίσω από κανένα προσωπείο, όσο περίτεχνα κι αν το έχει κατασκευάσει. Ο συγγραφέας και άνθρωπος Στίβεν Κίνγκ, που έχει κατορθώσει να μην υποκύψει στην «μολυσματική» γοητεία του, τολμά να το αφαιρέσει από τον άνθρωπο και να τον εκθέσει ως είναι χωρίς την μεταμφίεσή του. Οι ιστορίες που τον αποκαλύπτουν, παρ' όλη την συμβολικά παραμορφωτική εικονογράφησή του, είναι τρομαχτικές. Το αυθεντικό μοντέλο όμως απ’ το οποίο τις «αντέγραψε», είναι απείρως πιο τρομαχτικό. Θα έπρεπε να μας απασχολήσει η βελτίωσή του. Αντίθετα, όμως, η μοναδική φροντίδα μας, ως συνειδητοποιημένοι κάτοικοι του «γήινου παραδείσου», είναι η τελειοποίηση του προσωπείου μας.
Σκοτάδι βαθύ, δίχως άστρα Στήβεν ΚινγκΜτφρ: Έφη Τσιρώνη,
Επιμέλεια: Ράνια Μπουμπουρή,
Εκδόσεις Bell, Αθήνα 2012,
Τιμή: € 8,50, σελ. 459
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου